Bir hukukçu olan Mehmet Bülent Deniz, Tüketici Birliği Federasyonu Genel Başkanlığını yürütüyor. İyi bir okuyucu olan, kitaplığındaki 8 bin civarı kitabı farklı adreslere dağıtan Deniz ile kendi deyimiyle birkaç Don Kişot birleşip tüketici haklarını korumaya nasıl giriştiklerini, evrim geçiren tüketim kavramını ve kitapları konuştuk.
“Anayasa der ki devlet tüketicinin örgütlenmesini teşvik eder; temsil edilmesi için de gayret sarf eder.”
Tüketici hakları üzerine çalışmaya nasıl başladınız ve ne tarz çalışmalarınız oldu?
İlk kez 1997 yılında Tüketiciler Birliği diye bir dernek kurduk. Doksan yedi yılının önemi, 1995 yılında Türkiye’de ilk kez “tüketici yasası”nın yasalaşmasından gelir. Bu düzenleme gereğince tüketici örgütlerinin kurulması sosyal bir ihtiyaç hâline geldi. Tüketici yasasının tüketicilere yönelik bazı hak arama mekanizmaları var. Bu mekanizma içinde tüketici örgütlerinin de yer almasının zorunlu olduğu merciler söz konusu; tüketici hakem heyeti, Ticaret Bakanlığı nezdindeki Reklam Kurulu, Tüketici Konseyi gibi… Ortaya çıkan bu sosyal ihtiyacı göz önüne alarak örgütlenme yaptık biz de.
Demokrasinin vazgeçilmezi olan sivil toplum örgütlenmesini önemsiyorum. Ben daha öncesinde hukukçu kimliğim sayesinde insan hakları örgütlerinde de çalıştım. Hasta hakları bilinmezken yasal düzenlemeler yapılması yönünde uğraşlar verdim. HAYAD Hasta ve Hasta Yakını Hakları Derneği’ni kurdum. Buradan doğan bir durum, tüketici örgütlenmesine götürdü beni.
“Tüketici bizim sempatiyle baktığımız bir kavram değil. Tüketiyor, yok ediyor gibi algılanıyor. Yeni bir isim düşünüyoruz.”
Bu arada “Türetim Derneği” diye bir kuruluşa rastladık. “Tüketici” ile “üreticiyi” bir araya getirmişler. Çok hoşumuza gitti bu isim. Tüketici hakları gibi toplumu daha çok kucaklayabilecek kavramın da örgütlenmesini gerçekleştirmek için yola çıktık. Şu anda 12 tüketici derneğinin bir araya gelerek oluşturduğu bir çatı kuruluş Tüketici Birliği Federasyonu.
“Birleşmiş Milletler Tüketici Hakları Evrensel Bildirgesi’ne göre, tüketicinin kendini temsil etme hakkı var.”
Sivil örgütlenme bilincinin tarihsel gelişimi nasıl Türkiye’de?
Çok öncesine dönersek, 1999 depreminde toplumda bir aydınlanma oldu. Deprem sonrasında enkaz altında kurtarılmayı bekleyenler, sivil gönüllülerin kurduğu arama-kurtarma ekipleri ve derneklerin yardıma geldiğini görerek şaşırdı. Sonrasında süratle sivil toplum örgütlenmesi başladı. İnsanlar birer birer gelip bize üye oldular. Gittikçe şubeler açıldı. O dönemki derneğin 41 şubesini açtık. Toplumdaki sivil toplum örgütlenmesi bilinci 2007’ye kadar yüksek seyretti. Hem merkezî hükümetle yakın ilişkiler kurmak hem de toplumun sesini duyurmak için lobicilik yapmak gibi örgütlenmenin gücüyle çok güzel işler yaptık. 2007’den sonra ne olduysa birden iklim değişti. Sivil toplum örgütlenmesi ile ilgili mevcut iktidarın yaklaşımıyla da yakın zamana kadar STK’lara ilgi azaldı. Fakat pandemi ve ekonomik krizin etkisiyle insanlar can derdine düştü ve tıpkı 1999’daki gibi ne yapacağız sorusu tekrar gündemlerine oturdu.
Tüketici hakları alanında son zamanların en devrim niteliğindeki, emsal olabilecek kazanımı nedir tüketiciler için?
Her şeye rağmen Türkiye’de en iyi uygulanan yasal düzenleme tüketici yasasıdır. Avrupa Birliği İlerleme Raporları’nda da Türkiye’nin en üst sıralarda yer aldığı dosyalardandır. Avrupa Birliği ile ticaret yapmak istiyorsanız tüketici ve üreticilerin uymak zorunda olduğu hususlar var. Avrupa Birliği ne diyorsa biz onu yapıyoruz. Buna bağlı olarak da en devrim niteliğindeki kazanım şu ki “tüketici isterse dünyayı değiştirebileceğini öğrendi.”
“Türkiye’de iklim tüketici hakları açısından her zaman iyiye gitti”
Tüketici meselesi artık küresel iklim krizi, karbon emisyonu, çevresel kriz de demek diye düşünerek Mavi İklim Yeşil Dünya Tüketici Hareketi Derneği (MİYED)’ni kurduk.
Doğru tüketim modeli ile krize karşı olumlu katkı yapabiliriz. Tüketici hareketi artık bu noktaya geldi. “Yağmur yağdı ayakkabım su aldı”dan iş geldi, küresel iklim boykotlarına uzandı.
Sizce doğru tüketiciliği-tüketimi ve tüketici haklarını en iyi anlatan kitaplar/yayınlar hangileri?
Halka yönelik bu alanda pek fazla kitap yok ne yazık ki. Tüketimin Sosyolojisi, Tüketim Alışkanlıkları, Tüketim Toplumu gibi kitaplar var. Ben de bu konularda hasbelkader yazıyorum ama kitaplaştırmadım.
Kişisel okuma listenizde neler var?
Ben tam bir kitap kurduyum. Dört-beş farklı adrese depoladım kitaplarımı. Kitaplarla dost olmanın çok faydasını gördüm. Hemen hemen her şeyi okurum. Başucu kitaplarım var. Server Tanilli’nin Devlet ve Demokrasi kitabını yılda bir kez okurum. Jack London’ın Martin Eden kitabı yine bana ilham veren diğer başucu kitabım. Aynı anda dört-beş kitap okumaya gayret ediyorum.
Mehmet Bülent Deniz kimdir?
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. 1997 yılında Tüketiciler Birliği’ni kurdu, genel başkanlığını yaptı. 1997 yılında HAYAD Hasta ve Hasta Yakını Hakları Derneği’ni kurdu, ilk dönem genel başkan yardımcılığı görevini yürüttü. 2000-2002 tarihlerinde Hukukçular Derneği yönetim kurulu üyesi olarak görev yaptı. 2000-2007 tarihlerinde AKDER Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği Denetleme Kurulu üyesi olarak görev yaptı. 2000 yılında ülkemizin en büyük sivil iletişim ağı olan STKDUYURU grubunu kurdu.
1999 İzmit depremi sonrasında, sivil toplum örgütlerinin iletişimi ve dayanışmasını kolaylaştıran bu iletişim ağı ile Türkiye’de sivil toplum örgütlenmesine olumlu katkıda bulundu.
2004 yılında kurulan Sağlıklı Gıda Platformu’nun kuruluş çalışmalarını yürüttü. 2012 yılında çok sayıda tüketici örgütünün bir araya gelerek oluşturduğu Tüketici Birliği Federasyonu’nun kurucularından oldu. Federasyonun hâlen genel başkanlık görevini yürütüyor. 2018 yılında diğer tüketici federasyonları ile birlikte Tüketici Konfederasyonu Girişimi çalışmalarına da katkı sağladı.
Profesyonel ve amatör okurlar için tüketim & tüketici kitapları seçkisi
- Tüketim Sosyolojisi – M. Zeki Duman
- Sahip Olmak ya da Olmak – Erich Fromm
- Tüketim Toplumu – Jean Baudrillard
- Tüketim Köleliği – Ivan Illich
- Tüketim Sosyolojisi – Abdülkadir Zorlu
- Tüketimin Sosyolojisi – Cengiz Yanıklar
- Postmodernizm ve Tüketim Kültürü – Mike Featherstone
- Geleceğe Yatırım, Yarının Büyükleri için Tasarruf ve Yatırım Tavsiyeleri – Attila Köksal, Dr. İlknur Üner, Alparslan Budak, Murat Ergin ve Hakan Osmanoğlu
- Kültür ve Tüketim: Hofstede Kültür Boyutları ve Ülke Örnekleri ile – Dr. Şükran Karaca, Dr. Niyazi Gümüş
- İstif Çağı – James Wallman
- Bilinçli Tüketim X, Y ve Z Kuşaklarının Bilinçli Tüketim Davranışlarının Karşılaştırılması – Doç. Dr. Zehra Bozbay
- Tüketim Alışkanlıkları ve Dindar Kimlikler – Zeynep Beyza Oğuzhan
- Hedonik ve Faydacı Tüketim: İnternet Üzerinden Alışveriş Alışkanlıkları – Eda Sezerer Albayrak
- Kültür ve Tüketim – Şükran Karaca, Niyazi Gümüş
- Toplam Tasarruf Yönetimi – Fergus O’Connel
Diğer Uzman Görüşü röportajları için tıklayın.
