Bookinton

John Cleland’ın Fanny Hill: Bir Kadının Zevk Anıları (1749) kitabı “eş cinsel ilişki” tasvirleri yüzünden yasaklanan ilk yapıt olurken, yüzyılın sonlarına doğru kaleme aldığı Marquis de Sade’ın her türlü cinsel zevki tattırdığı Sodom’un 120 Günü, (1782) yayımlanmak için 122 yıl bekledi. Üzerinden yüzlerce yıl geçen yasakların gölgesinden aydınlığa çıkan “queer/kuir” edebiyatının “onurlu” yükselişine tanıklık ettik.

İlknur Akgül Ardıç

İngilizcede tuhaf, yamuk, garip, acayip, şüpheli, eğreti, dengesiz, değersiz, kötü, tekinsiz, sıra dışı gibi anlamlar taşıyan, argoda ise “ibne” anlamında kullanılan queer sözcüğünü olumlu anlamda ilk sahiplenen, Mart 1990’da Queer Nation adlı LGBT oluşumu oldu. Günümüzde eş cinsel anlamında kullanılan, ülkemizde 1886’da yayımlanan Yadigârlarım kitabıyla başlayan queer edebiyatının yolculuğu, yeni açılan Frankeştayn Kitabevi, Umami Kitabevi gibi queer – feminist eserler sunan adreslerle ülkemizde kucaklayıcı duraklar kazanıyor.

Queer edebiyatın kısa adımları

Yadigârlarım, modern Türkçe edebiyatta eş cinselliğin göründüğü ilk metinlerden biri sayılırken yazarı Nâbizâde Nâzım’ın görmezden gelinen bu “aykırı” metni, türün ilk örneklerinden olması nedeniyle önemli. Eserin sonunda cezalandırılsa da ilk aleni lezbiyen karaktere ise  – cinselliğin dönemine göre özgürce anlatıldığı –  Mehmet Rauf’un Bir Zambak Hikâyesi (1910) kitabında rastlanıyor. Türkçe edebiyatta 1960’lardan itibaren LGBT kimlikler, 1990’lı yıllardan itibaren de queer karakter yaratımları açıkça kendini göstermeye başlıyor. 

Türk edebiyatında, “eş cinsellik” temasının normalleşmesi ise 1980’lerden sonra Attila İlhan’ın Fena Halde Leman‘ı (1980) ile oluyor. 

Eş cinsel edebiyat tutuklandı

İngiliz homofil hareketi 1895’te Oscar Wilde’ın “büyük ahlaksızlık” suçundan yargılanıp

mahkûm edilmesiyle başladı. Romanda eş cinsellik temasının canlanması 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında gerçekleşti. Kadınların on dokuzuncu yüzyılda ve yirminci yüzyılın başlarında hak arama, cinsiyet ayrımcılığına karşı mücadelesiyle Simone de Beauvoir 1949’da The Second Sex’i, Betty Frieden 1963’te The Feminine Mystique’i, Kate Millet 1970’de Sexual Politics’i ve Germaine Greer 1971’de The Female Eunuch’u yayımladı. 

LGBTİQA+ edebiyatın “suskunluk dönemi”

Cumhuriyet devri eş cinsel edebiyatın uzun bir suskunluk dönemi olarak anılabilir. Örneğin Sait Faik ve Nahit Sırrı Örik eserlerinde eş cinselliğe ancak “göze sokmadan” gönderme yapabilmiştir. Ancak 2000’lere gelince translar ana karakter olarak romanlarda görünür. (Sibel Torunoğlu – Travesti Pinokyo, Mehmet Murat Somer –  Hop – Çiki – Yaya polisiye serisi vb.)

Divan edebiyatında eş cinsel sevgi

Mücahit Kaçar, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi’nde yayımlanan “Divan Şiirinde ‘Erkek Sevgili Tipi’ ve Şehrengizlerdeki Erkek Güzeller” makalesinde, eski şiirlerde eş cinselliğin ya da yanlış eş cinsel çağrışımların izlerini sürerken, erkek güzelliğini öven şiirlerin illaki eş cinsel bir sevgiyle yazılmış olmadığını savunuyor.

Klasik Türk edebiyatının önemli isimlerinden Ömer Faruk Akün ise Divan Edebiyatı kitabında “gulam”ları şöyle anlatıyor: “Divan şiirinde tasviri yapılan ve çoğu zaman da bir erkeği çağrıştıran ‘güzel’ tipinin ortaya çıkışının üzerinde durmak gerekir. Kaynaklarda, bu şiirde anlatılan güzelin cinsî bir alakadan ziyade, estetik bir tercih olduğuna dair birçok delil mevcuttur. Abbasiler döneminde özellikle savaşlarda büyük hizmetlerde bulunan ve daha sonra halifelerin saraylarında birer gözde hâline gelen Türkler; güzellik, zarafet ve savaşçılık gibi meziyetlerde Samaniler, Ziyariler, Büveyhiler’in saray ve aristokrasi muhitinde de esir veya gulam olarak büyük bir rağbet bulmuşlardır. Aristokrasi tabakasının çok büyük paralar karşılığında edindiği bu gulamlar, yalnız orduda ücretli asker durumunda kalmamış, içki ve eğlence meclislerinin aranan elemanları olmuş ve daha sonraları hükümdarlar ve yüksek mevkide şahsiyetlerle münasebetlerinde ‘maşuk’ hüviyetini de almışlardır.”   

Gazellerimde seni bazen Lebnâ diye anarım

Bazen Leylâ, bazen de Sadi derim

Bunu da kimse fark etmesin diye yaparım

Yoksa benim için ha Leylâ ha Lebnâ

Ebu’l – Alâ Afifi

Tasavvufta “erkek cinsi” güzelliği aşk anlayışı 

Muhammet Nur Doğan, Fatih Divanı ve Şerhi Divan kitabında, “Şiirinde sevgilinin çok defa erkek hüviyetinde görülmesinin bir sebebi de tasavvufun aşk ve güzellik anlayışıdır. Klasik şiirin temelinde bulunan tasavvufî (platonik) aşk anlayışına göre, mutlak güzelliğin yansıması olan sevgili tipi en mükemmel güzellik ölçüleri ile erkek cinsinde kendini ortaya koyar,” der. 

 “… Böyle gecelerde Şakir’in annesi ile Şahinde Hanım çok kere birbiri arkasına odadan çıkıyorlar ve uzun müddet görünmüyorlardı. Bir kere Şakir, babasına gözleriyle çıkanları gösterip manalı manalı gülerken Muazzez bu bakışı yakaladı fakat bir şey anlamadı. Şahinde ile bu kadın arasındaki bu münasebetin şekli hayrete düşürüyordu.” Sabahattın Ali, Kuyucaklı Yusuf

“hayat trajik bir homoseksüeldir
bence bütün homoseksüeller adonistir biraz
çünki bütün sarhoşluklar biraz
freüdün alkolsüz sayıklamalarıdır…” Merhaba Canım – Arkadaş Z. Özger

Şiirin başlı başlıcası: Arkadaş Zekai Özger

Eş cinsel kimliğini hiç gizlemeyen Şair Küçük İskender’e karşın devrimci sosyalist “sözde” arkadaşları arasında “farklı” olduğu için gizliden dışlanan bir şair kendine “Arkadaş” ismini takan Zekai Özger. Yirmi beş gibi gencecik bir yaşta hayata veda eden Arkadaş Zekai Özger, devrimci mücadele veren ve her şeyin devrim üzerine kurulduğu bir dönemde kişiliğinin yanı sıra şiirlerinde de “romantik bir devrimci” olmayı başarmış. Sonu, Orhan Veli gibi gencecik bir yaşta, yolda yürürken beyin kanaması geçirerek (Arkadaş’ınki tıpkı Ali İsmail Korkmaz gibi işkence farkıyla) ölmek olan Arkadaş Z. Özger, içinde “daha da vuruşurduk/ daha kaç yüzyıl saat” da geçen naif şiirlerinde, kendi yazısında dediği gibi aslında “sakalsız bir oğlanın tragedyası”nı anlatıyor.   

Edebiyat eserlerinde satır aralarına “kıstırılmış” eş cinselliğin uyanışları 

  • Queer aktivizmi ve çalışmalarının teoriyi oluşturan anlamıyla ilk kullanıldığı yerlerden biri 1969 yılında Paul Goodman’ın The Politics of Being Queer adlı kitabı. 
  • Sabahattın Ali’nin Kuyucaklı Yusuf ve Kürk Mantolu Madonna romanlarında toplumun dayattığı klişe “kadınlık ve erkeklik” kavramlarının dışında “kadın ve erkekler” yaratıyor.
  • Modern Türk edebiyatında eş cinsel ilişkili ilk eserler II. Meşrutiyet döneminde verildi.
  • Fethi Naci, Alemdağ’da Var Bir Yılan’da Sait Faik’in kendi cinsel yönelimini, önceki eserlerinden farklı olarak açıkça anlattığını söylüyor.
  • Osmanlı İmparatorluğu döneminin eş cinsel şairi “Enderunlu Fâzıl”ın eserleri, LGBTİ+ edebiyatının ender örneklerini oluşturuyor. Fâzıl’ın Güzel Oğlanlar Kitabı Sel Yayınları tarafından da yayımlandı.
  • Marijane Meaker’ın Spring Fire (Bahar Ateşi/1952) romanı, lezbiyen pulp roman türünün ilk örneği olarak kabul ediliyor. 
  • Heteroseksüel bir kadına âşık olan üst sınıf bir lezbiyenin anlatıldığı Radclyffe Hall’ın 1928 tarihli romanı The Well of Loneliness, (Yalnızlık Kuyusu) 60’ların sonlarına kadar “lezbiyenlerin incili” olarak kabul gördü.
  • Edebiyat tarihçilerine göre en eski yazılı destan Gılgamış’ta, kahramanları Gılgamış ve Enkidu arasında “gizli” bir duygusal bağlanmaya göndermeler bulunuyor. Gılgamış’ın hemcinsler arasında aşk ve arzuyu “erkek dostluğu” çerçevesinde ele alan ilk metin olduğunu söyleniyor. 
  • Homeros’un Batı İlyada ve Odysseia Destanları’nda tanrılar tanrısı Zeus ve Apollon’un “oğlanlarla” yaşadığı aşklara yer veriliyor.
  • Oscar Wilde’ın Teleny’si (1893) modern eş cinsel edebiyatının oluşumunda öncü sayılıyor.
  • Türk edebiyatında eş cinsellik ağırlıklı olarak “erkeklerle” başlıyor.
  • Enderûnlu Fazıl’ın farklı milletlerden oğlanları tasvir ettiği Hûbân – nâme (Güzel Oğlanlar Kitabı) mesnevisi eş cinsel edebiyatın başyapıtlarından sayılıyor. 
  • Halk edebiyatında Köroğlu Destanı’nda Köroğlu’nun âşık olduğu gençler ve onları kaçırışı anlatılıyor.
  • “Tarihin” sevilen kalemi Reşat Ekrem Koçu, Erkek Kızlar (1962) ve Kösem Sultan (1972) adlı tarihsel romanlarında Osmanlı’da eş cinsellik, oğlancılık ve transvestizm etrafında geziyor.
  • 20. yüzyılın son yıllarındaki çağdaş gey edebiyatının İngiltere, Fransa ve Amerika’daki örneklerinde en yaygın temalardan birinin aile olduğu görülüyor.
  • 90’lardan sonra toplumsal cinsiyet eleştirisi ve erkek eş cinselliği kadar lezbiyen ve trans karakterler, temalar da sahipleniliyor. 2000’lere kadar ağırlık, kadınlar arasındaki ilişkilere veriliyor. 2000’lerden sonra süreklilik kazanan eş cinsellik teması, çoğunluk açısından zirveye 2003 yılında ulaşıyor.

“Kendi ıssızlıklarına sığındı insanlar.” Son İstanbul – Murathan Mungan

Kuir (queer) edebiyatının gözde yayın/kitabevleri

Bağımsız queer feminist yayınevi Umami Kitap, Sel Yayıncılık, Obiçim Yayınlar, Frankeştayn Kitabevi, A7 Yayınları, NotaBene Yayınları…

Eş cinsel bazı yazarlar

Federico García Lorca, Oscar Wilde, Yukio Mishima, Marcel Proust, Truman Capote, Reinaldo Arenas.

QUEER KİTAPLIĞI

Bizden…

Dokunma Dersleri – Yalçın Tosun, Paramparça – Duygu Asena, Kılavuz – Bilge Karasu, Adresinde Bulunamadı – Mehmet Bilal, Ali ile Ramazan – Perihan Mağden, Atları Bağlayın Geceyi Burada Geçireceğiz – Melisa Kesmez, Masturi Kabare –  Ahmet Sami, Üç Aynalı Kırk Oda – Murathan Mungan, İki Genç Kızın Romanı – Perihan Mağden, Deccal’in Hatırı – Sezgin Kaymaz, Altı Ay Bir Güz – Bilge Karasu, Günahsız – İbrahim Altun, Biz Burada İyiyiz – Barbaros Altuğ, Peruk Gibi Hüzünlü – Yalçın Tosun, Cemil Şevket Bey, Aynalı Dolaba İki El Revolver – Selim İleri, Göçmüş Kediler Bahçesi – Bilge Karasu, Adem Adem – Niyazi Zorlu, Edep Ya Hu – Mehmet Anıl, Kendi Gecesinde – İnci Aral, Yarın Yapayalnız – Selim İleri, Aşkın L Hali – Kaos GL Kadın Grubu, Leyla ile Şirin – Hülya Serap Doğaner, Onu Da Sevdin Mi? – Serdar Soydan

Gizli Anların Yolcusu/Bora’nın Kitabı/Dönüş/Handan – Ayşe Kulin, Son İstanbul/Cenk Hikâyeleri/Kaf Dağının Önü/Üç Aynalı Kırk Oda –  Murathan Mungan, Sonsuzluğa Nokta/Bin Hüzünlü Haz/Gölgesizler/Uykuların Doğusu – Hasan Ali Toptaş, Yüzen Küçük Şeyler – Mertcan Karakuş.

Ayrıca; Kemal Tahir, Attila İlhan, Demir Özlü, Ferit Edgü, Adalet Ağaoğlu, Leyla Erbil, Kamuran Şipal, Fazıl Hüsnü Dağlarca ve birçok yazar, eserlerinde eş cinsel temalara yer veriyor. 

Dünyadan…

Cinsiyet Belası & Feminizm ve Kimliğin Altüst Edilmesi – Judith Butler, Stone Butch Blues (Sevici Türküsü) – Leslie Feinberg, We the Animals (Biz Hayvanlar) – Justin Torres, Like a Woman (Kadın Gibi) – Debra Busman, Bottle Rocket Hearts (Deli Fişek Kalpler) – Zoe Whittall, George – Alex Gino, Yırtıcı Geceler – Cyril Collard, Adınla Çağır Beni – Andre Aciman, Dorian Gray’in Portresi – Oscar Wilde, Corydon – Andre Gide, Cinselliğin Tarihi – Michel Foucault, Giovanni’nin Odası (Giovanni’s Room) – James Baldwin, Her Yerdeyiz (We Are Everywhere) – Matthew Riemer ve Leighton Brown, Çıplak Memur (The Naked Civil Cervant) – Quentin Crisp, Yarın Farklı Olacak (Tomorrow Will Be Different) – Sarah McBride, Efsanevi Çocuklar (Legendary Children) – Tom Fitzgerald ve Lorenzo Marquez.

KUİR SÖZLÜĞÜ

  • Dead Name: Tr. Ölü isim. Kişilere doğduklarında ve­rilmiş olan ve artık kullanmadıkları isim.
  • Kuir “Queer”: Bir zamanlar en iyi anlamıyla eş cinselliği ifade eden bir argo, en kötüsüyle homoseksüelliğin aşağılandığı bir kelime olarak kullanıldı. Son yıllarda “queer”, zaman zaman kültürel anlamda marjinal kabul edilen cinsel kimlikleri ortak bir çatı altında birleştiren kavram olarak işlev görürken bazen de geleneksel gey ve lezbiyen çalışmalarından doğmuş ve gelişmekte olan bir teori modelini tanımlıyor.
  • Queer teori: Normatif alanın dışında kalma ve normu ihlal etmesiyle, edimlere, bedenlere, türlere, söylemlere ve politikalara yeni anlamlar kazandırmak.
  • Homofil: “Eş cinsel” veya “gey” kelimelerine alternatif kelime. Homophile movement, (homofil hareketi) 1950’ler ve 1960’lardaki gey hakları hareketine verilen isim.
  • Lubunca: LGBTİ jargonu
  • MOGAI (Marginalized orientations, gender identities and intersex): Tr. “Ötekileştirilen yönelimler, cinsiyet kimlikleri ve interseks.” İngilizce konuşulan kimi yerlerde “LGBTİ” ve türevleri yerine önerilen popüler kısaltmalardan biri.
  • Mx: Tr. “Mx.” (“M’ks” şeklinde okunur.) İngilizcede saygı amacıyla kişi adlarının önüne getirilen ve “Mr.” ya da “Ms.” ile türevlerinin aksine cinsiyet belirtmeyen ifade.
  • Straight: Tr. Düz, düzgün, düzcinsel, heteroseksüel. “Heteroseksüel” sözcüğünün gündelik dildeki karşılığı.

Kaynakça: 

  • Biyoiktidar Bağlamında; Toplumsal Cinsiyet, Queer Teori ve Sanata Yansımaları, Akın Demiral
  • KaosGL.org
  • www.penguinrandomhouse.com
  • Spod.org.tr
  • Karşılaştırmalı Queer Okumalar: Kulin, Mungan ve Toptaş Metinlerinde Queer Potansiyeller, Sevcan Tiftik

Diğer dosya içeriklerini okumak için tıklayın.

2 Yorum

Bir Yorum Bırakın

Epostanız gözükmeyecek.